Eén korte opmerking van Diederik Samsom, in een interview na de Troonrede van de nieuwe koning, verbaasde mij. Hij beweerde dat het zo langzamerhand tijd werd om Nederlandse pensioenfondsen aan te zetten om hun geld in ‘BV Nederland’ in plaats van het buitenland te steken. Mijn verbazing berustte ten eerste op het feit dat Samsom hiermee de eerste stap naar ‘financiële onderdrukking’ zette en ten tweede op het gebrek aan een uitgebreide discussie in de (financiële) pers over dit, naar mijn mening, gewaagde voorstel.
De term financiële onderdrukking dankt zijn bekendheid voornamelijk aan een artikel van de economen Reinhart, Kirkegaard en Sbrancia. Zij identificeren het als een van de middelen om overheidsschuld te verminderen, naast economische groei, bezuinigingen, staatsbankroet en inflatie. Een precieze definitie wordt niet geopperd, maar men moet denken aan onder andere een hechte band tussen overheid en financiële instellingen, waardoor de overheid goedkoper kan lenen.
In tegenstelling tot de andere vier manieren om overheidsschuld te verminderen kan financiële onderdrukking op een veel subtielere manier plaatsvinden en onopgemerkt aan het publiek voorbijgaan. Dit is an sich al een slechte zaak: een overheid hoort niet de toevlucht te nemen tot ondoorzichtige praktijken, zelfs als dat in het belang van de burger is. Het grootste gevaar ligt echter in de mogelijkheid dat de overheid de burger schade berokkent, zonder dat de burger daar weet van heeft.
Deze kans bestaat als de overheid pensioenfondsen dwingt om meer investeringen naar Nederland te dirigeren. Als pensioenfondsen meer investeringen in Nederland een goede keus zouden vinden, dan was Samsom’s oproep niet nodig geweest. Dat er niet massaal in Nederland wordt geïnvesteerd betekent dus dat de risico’s er te hoog zijn ten opzichte van het verwachte rendement. Vanuit een zuiver financieel perspectief roept Samsom pensioenfondsen in feite op om slechte investeringen te maken – waar de daadwerkelijke eigenaars van de pensioenfondsen alleen maar de dupe van kunnen worden.
Voorlopig zijn gedwongen investeringen nog niet aan de orde. Samsom spreekt vooral over het ‘verleiden’ van pensioenfondsen, bijvoorbeeld door middel van belastingvoordelen. Dit is nog steeds een slecht idee omdat het de marktwerking verstoord. Daarnaast kan het ook voorkomen dat de voordelen zo groot zijn dat de extra inkomsten die worden gecreëerd minder zijn dan de kosten van het subsidiëren van de pensioenfondsen. Hierdoor gaat de staatsschuld juist omhoog.
Het is dus hoogst onverstandig om druk op pensioenfondsen te zetten – zij het door middel van een beroep op solidariteit, door verleidelijke voordelen of door regelrechte dwang – omdat het een marktverstorende uitkomst heeft die hoogstwaarschijnlijk zeer slecht uitpakt voor de Nederlandse belastingbetalers en de mensen die van de pensioenen hopen te genieten. Het is te hopen dat Samsom’s toespeling naar financiële onderdrukking slechts bij een toespeling blijft. Als financiële onderdrukking werkelijk plaats zou vinden dan zouden de gevolgen zeer nadelig zijn. Het is dus beter om eerst naar andere oplossingen te zoeken voor het stijgende begrotingstekort.
[submitted to Het Financieel Dagblad, a Dutch financial newspaper. A shortened version was published as a letter 10/9/13]
Na de troonrede kwam Diederik Samsom terug op een onderwerp dat hij al eerder in de Tweede Kamer had aangesneden: Nederlandse pensioenfondsen moeten meer in Nederland investeren, vindt hij. Voorlopig doelt Samsom op het gebruik van bijvoorbeeld belastingvoordelen. Een stap die hier volgens de economen Reinhart, Kirkegaard en Sbrancia historisch op volgt is ‘financiële onderdrukking’, het dwingen van bijvoorbeeld pensioenfondsen om een deel van hun fondsen in overheidsobligaties te beleggen.
Samsom’s ideeën zijn zorgwekkend. Er is een goede reden dat pensioenfondsen niet meer in Nederland investeren. Waarschijnlijk achten zij de verwachte rendementen te laag om de risico’s te verantwoorden. Samsom’s oproep houdt dus eigenlijk in dat pensioenfondsen slecht moeten investeren.
De Nederlandse economie profiteert op de korte termijn misschien van de investeringen, maar op de lange termijn zijn de pensioenen en de Nederlandse economie de dupe. Het gebruik van belastingvoordelen als lokmiddel verlaagt daarnaast de mogelijkheid dat het effect op de korte termijn voordelig is.
De Nederlandse overheid kan zich beter concentreren op structurele veranderingen in de economie als ze willen dat pensioenfondsen hier investeren. Allerlei trucjes om pensioenfondsen hierheen te lokken zijn hoogstwaarschijnlijk nadelig voor de Nederlandse economie, en des te zorgelijker omdat het opstapjes naar financiële onderdrukking zijn.